Wstęp
Topaz
to minerał rozpowszechniony w wielu rejonach świata, od wieków
ceniony jako kamień szlachetny . Najczęściej barwy żółtej o
rozmaitych odcieniach. Dawniej wszystkie kamienie o tym kolorze
nazywano topazami, zwłaszcza żółte odmiany kwarcu i szlachetne
odmiany oliwinu, czyli chryzolit. Niewielkie domieszki chemiczne
sprawiają, że spotkać można też topazy niebieskie, fioletowe,
różowe a nawet czerwone. (Maślankiewicz K, 1982r.)
Swoją nazwę topaz
bierze z greckiego słowa topazos = poszukiwać i łacińskiego
topasus. Obie te nazwy wywodzą się ze starszego słowa
oznaczającego ogień, co nawiazuje do pomarańczowo złotej barwy i
blasku tego kamienia. Istnieje też przypuszczenie, że nazwa ta
pochodzi od wyspy Topasios na morzu czerwonym (obecnie Zeberget ),
gdzie dawniej znajdowano żółto zielone oliwiny uznawane za topazy.
( Sachanbiński M, 1997r.)
Ze względu na walory
estetyczne i dużą twardość (8 w skali Mohsa), topaz używany jest
często w wyrobach jubilerskich. Odmiany przeźroczyste używane są
jako kamienie jubilerskie, natomiast nieprzeźroczyste, pozbawione
walorów estetycznych odmiany wykorzystywane są jako materiał
ścierny i polerski. Dla kamieni bezbarwnych najczęściej stosuje
się szlif diamentowy, natomiast dla odmian barwnych szlif schodkowy.
Nie jest to jednak normą i spotkać można kamienie o bardzo
fantazyjnych szlifach, niejednokrotnie o bardzo wielu ściankach.
W starożytnym Egipcie uznawano
topaz za potężny amulet chroniący przed wszelką krzywdą gdyż
wierzono, że uzyskał swój blask dzięki dotykowi boga Słońca
Ra. Wierzono też, że topaz wpływa pozytywnie na koncentrację
myśli, daje siłę wyrazu i oddziaływania na innych, dlatego był
chętnie noszony przez trybunów, adwokatów i literatów. Działaniu
topazu przypisuje się dobre samopoczucie, spokój wewnętrzny i
siłę witalną. Wiedza na temat starożytnych wierzeń związanych z
właściwościami tego minerału, była dla autora istotna inspiracją
do zaprojektowania, zgodnie z tematem pracy, kompletu biżuterii z
topazem.
Charakterystyka
topazu
Minerał
ten w czystej postaci jest bezbarwny, ale w przyrodzie dzięki
różnym domieszkom chemicznym wstępuje w wielu barwnych odmianach,
z których najbardziej cenną pod względem jubilerskim jest żółta
z odcieniem różowym, spotykana między innymi w Pakistanie i
Brazylii. Często nadaje się takim kamieniom szlif schodkowy lub
brylantowy. Spotykane są też kryształy, w których ze względu na
liczne domieszki jonów metali przejściowych, widoczne jest zjawisko
występowania barwy różowej i niebieskiej. Topaz nie rozpuszcza się
w kwasach, natomiast silnie prażony mętnieje. Wykazuje on doskonałą
łupliwość równoległą do ścian dwuścianu podstawowego, dlatego
jego obróbka wymaga wyjątkowej ostrożności zwłaszcza przy
szlifowaniu, kiedy pod wpływem nacisku mechanicznego kamień może
popękać, a przy przegrzaniu, na przykład w trakcie lutowania
palnikiem, zmienić barwę. (Maślankiewicz K, 1982r.)
Z tych samych względów, aby uniknąć uszkodzenia
kamienia, nie stosuje się badania twardości topazów. Niekorzystnie
też może wpływać na niektóre odmiany światło słoneczne, gdyż
barwa i jej intensywność może stopniowo zanikać pod jego wpływem.
Właściwości te wykorzystuje się niekiedy do poprawy barwy kamieni
o niskiej wartości jako surowiec jubilerski, poprzez nagrzewanie lub
naświetlanie promieniowaniem jonizującym. W wyniku takiego
działania odmiany żółte zmieniają kolor na różowy, niebieski
lub bezbarwny. Metodę ogrzewania stosowano już w starożytnej
Grecji, a twórcą współczesnej wersji jest francuski jubiler J.
Dumelle, który opracował metodę tzw. ,,kąpieli piaskowej”,
polegającej na podgrzewaniu kamieni zanurzonych w piasku do
temperatury 400 stopni i pozostawieniu do powolnego stygnięcia.
Topazy rozgrzane do temperatury wyższej niż 600 stopni tracą swoją
barwę, a najbardziej odpornymi na obróbkę termiczną odmianami, są
topazy barwy niebieskiej.
Topazem
szlachetnym nazywamy przezroczyste odmiany tego minerału. Brylantowy
szlif dla kamieni bezbarwnych, i schodkowy dla pozostałych kolorów
jest najczęściej stosowaną formą obróbki topazów szlachetnych.
Przykładem może być topaz o nazwie ,,Braganza’’, znajdujący
się w królewskim skarbcu Portugalii o masie 1680 cr., który przez
długie lata uchodził za diament. Topazy od diamentów, można
jednak łatwo odróżnić za sprawą znacznie słabszego połysku i
,,ognia’’. Ze względu na różnorodność kolorystyczną, liczba
kamieni z którymi topaz może być mylony jest bardzo duża. Można
go pomylić przez to z innymi kamieniami szlachetnymi i ozdobnymi,
takimi jak diament, beryl, chryzoberyl, akwamaryn, turmalin, apatyt
czy brazylianit. Dlatego, do określenia czy mamy na pewno do
czynienia z topazem, niezbędne jest wykonanie badań przy użyciu
aparatury pomiarowej. Badanie twardości pozwala wykluczyć większość
podobnych minerałów gdyż tylko korundy i chryzoberyl są twardsze,
a jednocześnie mają większy ciężar właściwy. Dla kamieni
jubilerskich nie wykonuje się jednak zwykle badań twardości, z
uwagi na możliwość uszkodzenia cennych egzemplarzy. Doskonałym
sposobem na rozpoznawanie topazu jest badanie gęstości i szeregu
właściwości optycznych jakie wykazuje, a także mikroskopowa
obserwacja wrostków. Podczas badania refraktrometrem podobne wyniki
można otrzymać w przypadku turmalinu lub apatytu ale różnice we
właściwościach optycznych wykazywanych przez te minerały,
zwłaszcza w badaniu dwójłomności, pozwalają na bezbłędną
identyfikację topazu. Odmiany barwne, oprócz brązowych nie
posiadają jednoznacznego widma absorpcji i dopiero w podgrzanym
kamieniu ujawnia się słabe pasmo, dlatego badania spektroskopowe i
luminescencyjne są mało użyteczne. Luminescencja zależy bowiem od
składu chemicznego topazu, jego rodzaju i domieszek. Zwykle jest
jednak słaba. W promieniach UV kamienie niebieskie i bezbarwne dają
świecenie żółtozielone. Naświetlanie promieniowaniem RTG
powoduje fluorescencję o barwie zielonawo-białej do
fioletowo-niebieskiej. Topazy żółtawobrązowe i różowe w świetle
UV świeca na pomarańczowo. Ponadto nieliczne okazy mogą wykazywać
świecenie zielonkawobiałe. ( Sobczak N, Sobczak T, 1998r.)
Słynne topazy.
Najsłynniejszym topazem jest topaz o nazwie Braganza, który
umieszczony był w siedemnastowiecznej portugalskiej koronie
królewskiej. Ten bezbarwny kamień o masie 1680 karatów przez długi
czas uważany był za diament. Obecnie znajduje się w skarbcu
portugalskim. Największym znanym topazem jest nieprzeźroczysty okaz
z Setersdalen w Norwegii o masie 62 Kg. W Brytyjskim Muzeum Historii
Naturalnej znajdują się między innymi ciemnoniebieski kryształ o
wadze 3,5 kg pochodzący z Brazylii, oraz dwa bezbarwne topazy z
Brazylii- 13kg i z Cejlonu- 6 kg. (Maślankiewicz K. 1982r.) Również
w Waszyngtonie, w Smithsonian Institute znajduje się duża kolekcja
topazów. Muzeum to może się pochwalić największym żółtym
topazem na świecie o masie 22 892,5 ct (4,5 kg) i szlifie
składającym się ze 172 ścianek. Kamień ten jest krystalicznie
czysty i nieskazitelny. Pochodzi on z Brazylii, z okręgu Minais
Gerais. Do Smithsonian Institute trafił w 1988 roku (Fot.1).
Fot. 1 Topaz o masie 22 892,5 ct, Smithsonian
Institute (http://famousdiamonds.tripod.com/americangoldentopaz.html)
W zbiorach tego muzeum znajduje się też topaz w kształcie kuli o
tysiącu fasetek i wadze 12 555 ct (Fot.2) który, oszlifowany został
w Idar-Oberstein w Niemczech.
Fot. 2. Topaz o szlifie kulistym widoczny w prawym górnym rogu
fotografii.
(http://famousdiamonds.tripod.com/americangoldentopaz.html)
Spośród słynnych historycznych topazów należy wspomnieć o
kanarkowo-żółtym topazie, który w 1627 roku zastąpił olbrzymi
rubin znajdujący się pierwotnie na szczycie Kołpaka Kazańskiego
(Fot. 3) – korony Iwana Groźnego przechowywanej na Kremlu. (Fyson
N., 1996r.)
Duże pomarańczowożółte
topazy zdobią również order „Złotego Runa” w diamentowym
komplecie króla Augusta II Mocnego (Fot. 4) przechowywanym w galerii
Gruene Gewoelbe drezdeńskiego zamku (Menzhausen J., 1975).
Fot. 3. Kołpak Kazański (Fyson N., 1996r.).
Fot. 4. Order „Złotego Runa” z topazami (Menzhausen J., 1975r.).
Tabela 1. Lista topazów oszlifowanych o masie większej niż 1000
ct.
(http://jewelry-blog.internetstones.com/famous-gemstones/list-of-famous-faceted-topaz-greater-than-1000-carats-in-weight)
|
Nazwa
|
Pochodzenie
|
waga w ct. |
kolor
|
właściciel |
|
El Dorado |
Brazylia
|
31.000
|
Żółto-brązowy
|
Programa Royal Collections
|
|
Lua de Maraba |
Brazylia(Marabia) |
25,2500
|
szary
|
Programa Royal Collections
|
|
American Golden Topaz |
Brazylia
|
22,892,5
|
żółty
|
Smithsonian Institute
|
|
Brazilian Princess Topaz
|
Brazylia |
21,005
|
Jasno-niebieski |
Nowy Jork (NMNH) |
|
Golden Topaz Sphere |
Brazylia |
12,555 |
Żółto-brązowy |
Smithsonian Institute
|
|
Topaz Amarelo
|
Brazylia
|
9,600
|
żółty
|
Programa Royal Collections |
|
Topaz Azuli |
Brazylia |
8,225
|
niebieski
|
Programa Royal Collections
|
|
Bez nazwy |
Brazylia |
7,725 |
żółty
|
Smithsonian Institute
|
|
Bez nazwy |
Brazylia |
4,202 |
bezbarwny
|
Programa Royal Collections
|
|
Bez nazwy |
Brazylia |
3,273 |
niebieski |
Smithsonian Institute |
|
Bez nazwy |
Brazylia |
2,915
|
bezbarwny
|
Programa Royal Collections
|
|
Bez nazwy |
Brazylia |
1,833
|
niebieski
|
Programa Royal Collections
|
|
Bez nazwy |
Brazylia |
1,800
|
niebieski
|
Programa Royal Collections
|
|
Brazganza Diamond |
Brazylia |
1,640 |
bezbarwny |
Skarbiec Portugalski |
|
Bez nazwy |
Brazylia |
1,469 |
Żółto-zielony |
Smithsonia Institute |
Nazwy prawdziwych topazów, spotykane w handlu.
Topaz Imperial -nazwa zwyczajowa topazu o barwie sherry.
Topaz Peredell – zielonkawy
topaz z Rosji .okolice Peredell.
Topaz royal – topaz barwy niebieskiej.
Topaz
safiras – lokalna nazwa jasnoniebieskiego topazu z okolic Minas
Gerais ( Brazylia).
Topaz syberyjski – ciemnoniebieski topaz, nazwa
zwyczajowa.
Topaz taurydzki – niebieski topaz naturalny. ( Sobczak N, Sobczak
T, 1998r.)
Niepoprawne nazwy handlowe i zwyczajowe.
Topaz bohemski – cytryn, nazwa zwyczajowa.
Topaz
Colorado – żółty kwarc.
Topaz czerwony – czerwony szafir syberyjski.
Topaz
gwiaździsty – oszlifowany żółty korund, wykazujący efekt
asteryzmu. Topaz
Hinjosa – żółty kwarc, Hiszpania, okolice Hinojosas del Dique.
Topaz
hiszpański – jasnożółty cytryn.
Topaz indyjski – żółty indyjski szafir.
Topaz-kwarc – cytryn lub ogrzewany ametyst.
Topaz Madeira – brązowy kwarc z wyspy Madera lub syntetyczny
żółtobrązowy szafir. Topaz Nevada –
żółtobrązowy obsydian , Nevada (USA).
Topaz Paimeira – brązowawy syntetyczny
szafir.
Topaz Palmira / Topaz Serra – cytryn albo
ametyst, termicznie modyfikowana barwa.
Topaz pomarańczowy – brązowo żółty kwarc.
Topaz saksoński – żółty kwarc.
Topaz Salamanca – cytryn.
Topaz scientific – różowy syntetyczny szafir.
Topaz szkocki – żółtobrązowy kwarc.
Topaz urugwajski – żółtobrązowy kwarc.
Topaz zadymiony - kwarc
zadymiony.
Topaz złocisty –
żółty kwarc.
(
Sobczak N, Sobczak T, 1998r.)
Występowanie topazu.
Topaz
to minerał przeobrażonych pneumatolitycznie skał magmowych.
Głównie występuje w granitowych żyłach pegmatytowych, gdzie
współwystępuje z turmalinem, chryzoberylem, berylem, kwarcem,
mikroklinem, albitem, fluorytem i kasyterytem, jak i w żyłach
hydrotermalnych, często w złożach cyny. Spotyka się go w
niektórych skałach metamorficznych takich jak łupki łyszczykowe
i gnejsy, a także ze względu na dużą twardość i odporność, we
wtórnych złożach okruchowych. Topazy szlachetne, czyli odmiany
przeźroczyste występują w dużych ilościach na terenie Brazylii.
Początkowo były znajdowane we wtórnych złożach okruchowych w
okolicy Minas Gerais jak i w granitach i pegmatytach gdzie występują
wraz z berylami, turmalinami i chryzoberylami. W okręgach Municipo,
Arassuahy, Theophilo, Ottoni, Marambaia i Santa Rita wydobywa się
odmiany szlachetne, bezbarwne, żółte, pomarańczowe do
jasnoniebieskich o masie dochodzącej nawet do kilkuset kilogramów.
(Maślankiewicz K. 1982r.) Bezbarwne okazy znajdowane w okręgu
Marambaia nazywane są często Pingos d’agoa, a jasnoniebieskie,
niekiedy safiras. Niezwykłej urody topazy od dawna wydobywa się w
górach Ilmeńskich, gdzie znajdowano bezbarwne i jasnoniebieskie
kryształy o masie do kilku kilogramów. W południowej części
Uralu i na Uralu środkowym w okolicach wsi Murzinka występują
piękne topazy o odcieniach barwy żółtej, zielonej i niebieskiej.
Minerał ten występuje też na Syberii (Nerczyńsk) i na północny
wschód od Swierdłowska. (Kornilow N, Slodowa J, 1986r.) Występuje
w granitach płyty wołyńsko-ukraińskiej, gdzie charakteryzuje się
winno-żółtawą barwą, a niektóre okazy są zadymione. Topaz
można spotkać w pokładach piasków rzeki Uj. Dobrze wykształcone
kryształy znajduje się w kopalniach cyny w Kornwalii i Saksonii, są
barwy żółtej lub fioletowo-białej, a lokalnie zwane są pyknitem.
Na Cejlonie wydobywa się kamienie bezbarwne natomiast na
Madagaskarze żółte i jasnozielone (Sachanbiński M.,1997).
Znaczące złoża topazu występują w USA (San Diego, Kalifornia,
Thomas Mountains, Utah, Kolorado, Nowa Anglia). W stanie Kolorado
razem z fenakitem i amazonitem występują kryształy
blado-niebieskie, czerwonawe i winno-żółte. W Meksyku (San Luis
Potosi i Guanajuano) skąd pochodzą kryształy brązowe i
przezroczyste . Topazy wydobywane są również w południowo
zachodniej Afryce, w Republice Południowej Afryki, w Nigerii gdzie
spotykane są charakterystyczne, bezbarwne otoczaki w kształcie
dzbanuszków. W Zimbabwe (okrąg Miami) występują razem z małymi
diamentami w piaskach złotonośnych, natomiast w Nabimi wraz z
berylem, turmalinem i fluorytem znajdowane są kryształy niebieskie
lub bezbarwne. Na Sri Lance, znane pod nieprawidłową nazwą wodnych
szafirów występują między innymi topazy jasnoniebieskie a w
Birmie kryształy żółte i niebieskie wysokiej jakości. Poza tym
topazy występują też w Republice Malgaskiej, w Indiach, w
Pakistanie (różowoczerwone, niebieskie i bezbarwne –razem z
kalcytem), w Japonii w formie dobrze wykształconych kryształów ale
i otoczaków, natomiast w Australii (Nowa Południowa Walia) spotkać
można rzadkie zielone okazy. ( Sobczak N, Sobczak T, 1998r.)
3.1
Występowanie topazu w Polsce.
Na
obszarze Polski topaz występuje sporadycznie. Jedynie na Dolnym
Śląsku w pneumatolitycznie przeobrażonych kontaktowo
granitognejsach izerskich ( Sudety Zachodnie). W pegmatytach granitu
strzegomskiego i granitu Karkonoszy znajdowane są pojedyncze
kryształy. Pierwsze wzmianki na temat występowania tego minerału
pochodzą z roku 1612, kiedy to mistrz Roździeński pisze: ,,
Tropazyjus w Sudetach przy większym jeziorze Ryzenberskim (dziś
Karkonosze) i w polu szydłowskim (dziś Wojanów, pow.
Jeleniogórki) się bierze”.
Do 1949 roku kwestionowano występowanie w górach
Izerskich większej ilości topazów. Wtedy to w żyle kwarcowo
topazowej w Górach Izerskich na wzgórzu Kamień koło Mirska,
odkryto ich większe nagromadzenie. Na wzgórzu Wyrwak występuje
charakterystyczna dla przeobrażeń pneumatolitycznych skała zwana
grejzenem. Skały te występują na obszarze około piętnastu
kilometrów. (Janeczek J, Kozłowski K, Żaba J, 1991r.) Jest to
skała metamorficzna powstała w procesach metasomatycznych, z
przeobrażonych gnejsów i granitów, zbudowana w większości z
kwarcu, łyszczyku i topazu ( którego zawartość waha się od 30 do
80%). Skała ta jest barwy białej, a jej niekiedy ciemniejsza barwa
związana jest z występowaniem turmalinu. Ziarna topazu z tej
lokalizacji osiągają do 1,5 cm, przy czym mają zwykle nieregularne
kształty a w skale rozmieszczone są nierównomiernie. Najczęściej
są barwy bladożółtej lub zielonkawożółtej, przeźroczyste i
dobrze wykształcone kryształy należą do rzadkości. (Sachanbiński
M, 1997r.)
Jedynie na kontaktach niektórych żyłek kwarcowych
znajdowano okazy o długości kilku centymetrów i grubości kilku
milimetrów, barwy zielonkawożółtej. Niekiedy spotyka się również
grejzeny zbudowane prawie z samego topazu. Surowiec pochodzący z tej
lokalizacji nie ma jednak większego znaczenia jako materiał
jubilerski, ponieważ topaz występuje w postaci bardzo drobnych
popękanych ziaren co ogranicza możliwości jego wykorzystania.
Kolejnym miejscem występowania są okolice Szklarskiej Poręby i
Strzegom, gdzie w tamtejszych pegmatytach znaleziono niewielkie
kryształy (do 1mm). ,, W latach sześćdziesiątych w pegmatytach
granitu strzelińskiego we wsi Biały Kościół znaleziono wiele
kryształów topazu o wielkości od 1-3mm długości, rzadziej 4
mm''. Okazy te były bezbarwne i wyróżniały się doskonałą
przeźroczystością. Podobne kryształy podobnych wymiarów i barwy
znajdowano również w piaskach rzecznych w okolicach Kopańca i
Starej Kamienicy jak i w piaskach złotonośnych okolic Leśnej. Mimo
tego że topaz niewątpliwie występuje na obszarze Polski, to jego
znaczenie w porównaniu do innych wystąpień na całym świecie,
jest marginalne.
PROJEKT
Wybór
minerału jakim jest topaz, do wykonania kompletu biżuterii,
zainspirowany był rolą tego kamienia w dawnych wierzeniach. Jego
znaczeniem dla starożytnych kultur i cechami jakie mu przypisywano.
Używano go jako amuletu, miał pozytywnie wpływać na koncentrację
myśli, siłę przekonywania, spokój wewnętrzny a także siły
witalne. Dlatego właśnie cieszył się wielką popularnością
wśród pisarzy, trybunów, adwokatów jak i przedstawicieli innych
profesji w których wyjątkowo sprawny umysł był cecha niezbędną.
Ponadto uważano że topaz chroni jego posiadacza przed wszelką
krzywdą, na co wpływ miało przypisywanie jego blasku boskiej
ingerencji. Tak jak miało to miejsce w Egipcie, gdzie łączono ten
kamień z bogiem słońca Ra, natomiast w Rzymie z Jowiszem.
Dlatego właśnie projekt
biżuterii jaki autor przedstawia w tej pracy, nie jest podyktowany
jedynie chęcią stworzenia ozdoby samej w sobie, ale przedmiotu
gdzie elementem najważniejszym jest topaz, choć nie koniecznie ze
względu na jego walory estetyczne. Biżuteria owa ma spełniać
przede wszystkim funkcję amuletu, gdzie najważniejszym elementem
jest kamień. Jest to komplet biżuterii męskiej. Wisior wraz z
sygnetem. Forma zestawu jest prosta, zdobnictwo można powiedzieć że
surowe, jednak według autora projektu taki styl sprawdza się dobrze
w biżuterii przeznaczonej dla mężczyzn, a jednocześnie jako swego
rodzaju szkatułka oddaje dość trafnie charakter kamienia-amuletu
jaki zawiera.
Szczęśliwy koniec. Tego projektu nigdy nie wykonałem.
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz